समास सहावा : तमोगुण लक्षण॥ श्रीराम ॥मागां बोलिला रजोगुण । क्रियेसहित लक्षण । आतां ऐका तमोगुण । तोहि सांगिजेल ॥ १॥संसारीं दुःखसंमंध । प्राप्त होतां उठे खेद । कां अद्भुत आला क्रोध । तो तमोगुण ॥ २॥शेरीरीं क्रोध भरतां । नोळखे माता पिता । बंधु बहिण कांता । ताडी, तो तमोगुण ॥ ३॥दुसर्याचा प्राण घ्यावा । आपला आपण स्वयें द्यावा । विसरवी जीवभावा । तो तमोगुण ॥ ४॥भरलें क्रोधाचें काविरें । पिश्याच्यापरी वावरे । नाना उपायें नावरे । तो तमोगुण ॥ ५॥आपला आपण शस्त्रपात । पराचा करी घात । ऐसा समय वर्तत । तो तमोगुण ॥ ६॥डोळा युध्यचि पाहवें । रण पडिलें तेथें जावें । ऐसें घेतलें जीवें । तो तमोगुण ॥ ७॥अखंड भ्रांती पडे । केला निश्चय विघडे । अत्यंत निद्रा आवडे । तो तमोगुण ॥ ८॥क्षुधा जयाची वाड । नेणे कडु अथवा गोड । अत्यंत जो कां मूढ । तो तमोगुण ॥ ९॥प्रीतिपात्र गेलें मरणें । तयालागीं जीव देणें । स्वयें आत्महत्या करणें । तो तमोगुण ॥ १०॥किडा मुंगी आणी स्वापद । यांचा करूं आवडे वध । अत्यंत जो कृपामंद । तो तमोगुण ॥ ११॥स्त्रीहत्या बाळहत्या । द्रव्यालागीं ब्रह्मत्या । करूं आवडे गोहत्या । तो तमोगुण ॥ १२॥विसळाचेनि नेटें । वीष घ्यावेंसें वाटे । परवध मनीं उठे । तो तमोगुण ॥ १३॥अंतरीं धरूनि कपट । पराचें करी तळपट । सदा मस्त सदा उद्धट । तो तमोगुण ॥ १४॥कळह व्हावा ऐसें वाटे । झोंबी घ्यावी ऐसें उठे । अन्तरी द्वेष प्रगटे । तो तमोगुण ॥ १५॥युध्य देखावें ऐकावें । स्वयें युध्यचि करावें । मारावें कीं मरावें । तो तमोगुण ॥ १६॥मत्सरें भक्ति मोडावी । देवाळयें विघडावीं । फळतीं झाडें तोडावीं । तो तमोगुण ॥ १७॥सत्कर्में ते नावडती । नाना दोष ते आवडती । पापभय नाहीं चित्ती । तो तमोगुण ॥ १८॥ब्रह्मवृत्तीचा उछेद । जीवमात्रास देणें खेद । करूं आवडे अप्रमाद । तो तमोगुण ॥ १९॥आग्नप्रळये शस्त्रप्रळये । भूतप्रळये वीषप्रळये । मत्सरें करीं जीवक्षये । तो तमोगुण ॥ २०॥परपीडेचा संतोष । निष्ठुरपणाचा हव्यास । संसाराचा नये त्रास । तो तमोगुण ॥ २१॥भांडण लाऊन द्यावें । स्वयें कौतुक पाहावें । कुबुद्धि घेतली जीवें । तो तमोगुण ॥ २२॥प्राप्त जालियां संपत्ती । जीवांस करी यातायाती । कळवळा नये चित्तीं । तो तमोगुण ॥ २३॥नावडे भक्ति नावडे भाव । नावडे तीर्थ नावडे देव । वेदशास्त्र नलगे सर्व । तो तमोगुण ॥ २४॥स्नानसंध्या नेम नसे । स्वधर्मीं भ्रष्टला दिसे । अकर्तव्य करीतसे । तो तमोगुण ॥ २५॥जेष्ठ बंधु बाप माये । त्यांचीं वचनें न साहे । सीघ्रकोपी निघोन जाये । तो तमोगुण ॥ २६॥उगेंचि खावें उगेंचि असावें । स्तब्ध होऊन बैसावें । कांहींच स्मरेना स्वभावें । तो तमोगुण ॥ २७॥चेटकविद्येचा अभ्यास । शस्त्रविद्येचा हव्यास । मल्लविद्या व्हावी ज्यास । तो तमोगुण ॥ २८॥केले गळाचे नवस । रडिबेडीचे सायास । काष्ठयंत्र छेदी जिव्हेस । तो तमोगुण ॥ २९॥मस्तकीं भदें जाळावें । पोतें आंग हुरपळावें । स्वयें शस्त्र टोचून घ्यावें । तो तमोगुण ॥ ३०॥देवास सिर वाहावें । कां तें आंग समर्पावें । पडणीवरून घालून घ्यावे । तो तमोगुण ॥ ३१॥निग्रह करून धरणें । कां तें टांगून घेणें । देवद्वारीं जीव देणें । तो तमोगुण ॥ ३२॥निराहार उपोषण । पंचाग्नी धूम्रपान । आपणास घ्यावें पुरून । तो तमोगुण ॥ ३३॥सकाम जें का अनुष्ठान । कां तें वायोनिरोधन । अथवा राहावें पडोन । तो तमोगुण ॥ ३४॥नखें केश वाढवावे । हस्तचि वर्ते करावे । अथवा वाग्सुंन्य व्हावें । तो तमोगुण ॥ ३५॥नाना निग्रहें पिडावें । देहदुःखें चर्फडावें । क्रोधें देवांस फोडावें । तो तमोगुण ॥ ३६॥देवाची जो निंदा करी । तो आशाबद्धि अघोरी । जो संतसंग न धरी । तो तमोगुण ॥ ३७॥ऐसा हा तमोगुण । सांगतां जो असाधारण । परी त्यागार्थ निरूपण । कांहीं येक ॥ ३८॥ऐसें वर्ते तो तमोगुण । परी हा पतनास कारण । मोक्षप्राप्तीचें लक्षण । नव्हे येणें ॥ ३९॥केल्या कर्माचें फळ । प्राप्त होईल सकळ । जन्म दुःखाचें मूळ । तुटेना कीं ॥ ४०॥व्हावया जन्माचें खंडण । पाहिजे तो सत्वगुण । तेंचि असे निरुपण । पुढिले समासीं ॥ ४१॥इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे तमोगुणलक्षणनाम समास सहावा ॥ ६॥
