समास चौथा : जाणपणनिरूपण॥ श्रीराम ॥पृथ्वीमधें लोक सकळ । येक संपन्न येक दुर्बळ । येक निर्मळ येक वोंगळ । काय निमित्य ॥ १ ॥कित्येक राजे नांदती । कित्येक दरिद्र भोगिती । कितीयेकांची उत्तम स्थिती । कित्येक अधमोद्धम ॥ २ ॥ऐसें काय निमित्य जालें । हें मज पाहिजे निरोपिलें । याचे उत्तर ऐकिलें । पाहिजे श्रोतीं ॥ ३ ॥हे सकळ गुणापासीं गती । सगुण भाग्यश्री भोगिती । अवगुणास दरिद्रप्राप्ती । येदर्थीं संदेह नाहीं ॥ ४ ॥जो जो जेथें उपजला । तो ते वेवसाईं उमजला । तयास लोक म्हणती भला । कार्यकर्ता ॥ ५ ॥जाणता तो कार्य करी । नेणतां कांहींच न करी । जाणता तो पोट भरी । नेणता भीक मागे ॥ ६ ॥हें तों प्रकटचि असे । जनीं पाहातां प्रत्यक्ष दिसे । विद्येवीण करंटा वसे । विद्या तो भाग्यवंत ॥ ७ ॥आपुली विद्या न सिकसी । तरी काये भीक मागसी । जेथें तेथें बुद्धी ऐसी । वडिलें सांगती ॥ ८ ॥वडिल आहे करंटा । आणी समर्थ होये धाकुटा । कां जे विद्येनें मोटा । म्हणोनिया ॥ ९ ॥विद्या नाही बुद्धी नाही । विवेक नाहीं साक्षेप नाहीं । कुशळता नाहीं व्याप नाहीं । म्हणौन प्राणी करंटा ॥ १० ॥इतुकें हि जेथें वसे । तेथें वैभवास उणें नसे । वैभव सांडितां अपैसें । पाठीं लागे ॥ ११ ॥वडिल समर्थ धाकुटा भिकारी । ऐका याची कैसी परी । वडिला ऐसा व्याप न करी । म्हणोनियां ॥ १२ ॥जैसी विद्या तैसी हांव । जैसा व्याप तैसें वैभव । तोलासारिखा हावभाव । लोक करिती ॥ १३ ॥विद्या नसे वैभव नसे । तेथें निर्मळ कैंचा असे । करंटेपणें वोखटा दिसे । वोंगळ आणी विकारी ॥ १४ ॥पशु पक्षी गुणवंत । त्यास कृपा करी समर्थ । गुण नस्तां जिणें वेर्थ । प्राणीमात्राचें ॥ १५ ॥गुण नाहीं गौरव नाहीं । सामर्थ्य नाहीं महत्व नाहीं । कुशळता नाहीं तर्क नाहीं । प्राणीमात्रासी ॥ १६ ॥याकारणें उत्तम गुण । तेंचि भाग्याचें लक्षण । लक्षणेवीण अवलक्षण । सहजचि जालें ॥ १७ ॥जनामधें तो जाणता । त्यास आहे मान्यता । कोणी येक विद्या असतां । महत्व पावे ॥ १८ ॥प्रपंच अथवा परमार्थ । जाणता तोचि समर्थ । नेणता जाणिजे वेर्थ । निःकारण ॥ १९ ॥नेणतां विंचु सर्प डसे । नेणतां जीवघात असे । नेणतां कार्य नासे । कोणी येक ॥ २० ॥नेणतां प्राणी सिंतरे । नेणपणें तऱ्हे भरे । नेणपणे ठके विसरे । पदार्थ कांहीं ॥ २१ ॥नेणतां वैरी जिंकिती । नेणतां अपाईं पडती । नेण्तां संव्हारती घडती । जीवनास ॥ २२ ॥आपुले स्वहित न कळे जना । तेणें भोगिती यातना । ज्ञान नेणतां अज्ञाना । अधोगती ॥ २३ ॥मायाब्रह्म जीवशिव । सारासार भावाभाव । जाटिल्यासाठीं होतें वाव । ज्न्ममरण ॥ २४ ॥कोण कर्ता निश्चयेंसीं । बद्ध मोक्ष तो कोणासी । ऐसें जाणतां प्राणीयासी । सुटिकां घडे ॥ २५ ॥जाणिजे देव निर्गुण । जाणिजे मी तो कोण । जाणिजे अनन्यलक्षण । म्हणिजे मुक्त ॥ २६ ॥जितुकें जाणोन सांडिलें । तितुकें दृश्य वोलांडिलें । जाणत्यास जाणतां तुटलें । मूळ मीपणाचें ॥ २७ ॥न जाणतां कोटीवरी । साधनें केलीं परोपरीं । तरी मोक्षास अधिकारी । होणार नाहीं ॥ २८ ॥मायाब्रह्म वोळखावें । आपणास आपण जाणावें इतुक्यासाठीं स्वभावें । चुके जन्म ॥ २९ ॥जाणतां समर्थाचें अंतर । प्रसंगें वर्ते तदनंतर । भाग्य वैभव अपार । तेणेचि पावे ॥ ३० ॥म्हणौन जाणणें नव्हे सामान्य । जाणतां होईजे सर्वमान्य । कांहींच नेणतां अमान्य । सर्वत्र करिती ॥ ३१ ॥पदार्थ देखोन भूत भावी । नेणतें झडपोन प्राण ठेवी । मिथ्या आहे उठाठेवी । जाणते जाणती ॥ ३२ ॥जाणत्यास कळे वर्म । नेण्त्याचें खोटें कर्म । सकळ कांहीं धर्माधर्म । जाणतां कळे ॥ ३३ ॥नेणत्यास येमयातना । जाणत्यास कांहींच लागेना । सकळ जाणोन विवंचना । करी तो मुक्त ॥ ३४ ॥नेणतां कांहीं राजकारण । अपमान करून घेती प्राण । नेणतां कठीण वर्तमान । समस्तांस होये ॥ ३५ ॥म्हणोनियां नेणणें खोटें । नेणते प्राणी करंटे । जाणतां विवरतां तुटे । जन्ममरण ॥ ३६ ॥म्हणोन अलक्ष करूं नये । जाणणें हाचि उपाये । जाणतां सापडें सोये । परलोकाची ॥ ३७ ॥जाणणें सकळांस प्रमाण । मूर्खास वाटे अप्रमाण । परंतु अलिप्तपणाची खूण । जाणतां कळे ॥ ३८ ॥येक जाणणें करून परतें । कोण सोडी प्राणीयातें । कोणी येक कार्य जें तें । जाटिल्याविण न कळे ॥ ३९ ॥जाणणें म्हणिजे स्मरण । नेणणें म्हणिजे विस्मरण । दोहींमधें कोण प्रमाण । शाहाणे जाणती ॥ ४० ॥जाणते लोक ते शाहाणे । नेणते वेडे दैन्यवाणे । विज्ञान तेहि जाणपणें । कळो आलें ॥ ४१ ॥जेथें जाणपण खुंटलें । तेथें बोलणें हि तुटलें । हेतुरहित जालें । समाधान ,, ४२ ॥श्रोतें म्हणती हें प्रमाण । जालें परम समाधान । परी पिंडब्रह्मांड ऐक्यलक्षण । मज निरोपावें ॥ ४३ ॥ब्रह्मांडीं तेंचि पिंडीं असे । बहुत बोलती ऐसें । परंतु याचा प्रत्यय विलसे । ऐसें केलें पाहिजे ॥ ४४ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे जाणपणनिरूपणनाम समास चवथा ॥
